Εδώ και λίγες εβδομάδες αρκετοί παρατηρητές, Αρμένιοι και μη, έχουν επισημάνει πως το Αζερμπαϊτζάν ενδέχεται να προετοιμάζει ένοπλη επίθεση στο Ορεινό Καραμπάχ/Αρτσάχ, το οποίο έχει αποτελέσει πηγή συνεχούς αντιπαράθεσης ανάμεσα στην Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν ήδη από τη διάλυση της Σοβιετικής Ενώσεως και βρίσκεται υπό τον στενό κλοιό των αζερικών δυνάμεων μετά τον πόλεμο του 2020. Οι εκτιμήσεις αυτές επιβεβαιώθηκαν την Τρίτη, 19 Σεπτεμβρίου, όταν το Αζερμπαϊτζάν εξαπέλυσε μαζική επίθεση στην περιοχή.
Τα γεγονότα της 19ης Σεπτεμβρίου και το πρόσχημα της απειλής της αζερικής ασφάλειας
Η εκκίνηση των επιχειρήσεων πραγματοποιήθηκε με αφορμή την απειλή της ασφάλειας του Μπακού λόγω υποτιθέμενων στρατιωτικών δραστηριοτήτων της αρμενικής πλευράς. Ως επιχείρημα επιστρατεύτηκε και ο θάνατος έξι μελών των ενόπλων δυνάμεων του Αζερμπαϊτζάν, μετά από έκρηξη ναρκών οι οποίες, πάντα σύμφωνα με την Αζερική πλευρά, είχαν τοποθετηθεί στην περιοχή από τις αρμενικές δυνάμεις. Έτσι, επικαλούμενο την αντιμετώπιση της ανασφάλειας που προκάλεσε στο Μπακού η «αρμενική παραβατικότητα» και με την πρόφαση της «αντιτρομοκρατικής δράσης» και της «αποκατάστασης της συνταγματικής τάξης στο Ορεινό Καραμπάχ», το καθεστώς Αλίγιεφ εξαπέλυσε επίθεση στο Στεπανακέρτ, την πρωτεύουσα του εν λόγω θύλακα.
Η Αζερική πλευρά ισχυρίζεται πως οι επιθέσεις πραγματοποιήθηκαν εν γνώσει της Ρωσίας, η οποία διατηρεί ειρηνευτικές δυνάμεις στην περιοχή ύστερα από την μεσολάβησή της για την κατάπαυση του πυρός μετά τον πόλεμο του 2020. Ωστόσο, η ρωσική πλευρά υποστηρίζει πως δεν είχε λάβει κάποια ενημέρωση, παρά μόνο λίγα λεπτά πριν την εκκίνηση των επιχειρήσεων.
Παράλληλα, μέσω σχετικής ανακοίνωσης, το Υπουργείο Άμυνας του Αζερμπαϊτζάν δεσμεύτηκε να βρεθούν αποκλειστικά στρατιωτικοί στόχοι στο επίκεντρο της επίθεσης και προέτρεψε τους Αρμένιους πολίτες να απομακρυνθούν από τις στρατιωτικές εγκαταστάσεις. Επιπρόσθετα, ανέφερε πως έχουν δημιουργηθεί ορισμένοι διάδρομοι διαφυγής, προκειμένου να εξασφαλιστεί η εκκένωση του πληθυσμού. Στους εν λόγω διαδρόμους συμπεριλαμβάνεται και εκείνος του Λατσίν, ο οποίος κατά τους προηγούμενους εννέα μήνες διατηρούταν κλειστός από Αζέρους «οικολόγους ακτιβιστές», με την πρόφαση του περιβαλλοντικού κινδύνου. Ωστόσο, οι εικόνες που έχουν διαρρεύσει στα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης τις τελευταίες ώρες, δείχνουν πως η δέσμευση αυτή δεν τηρήθηκε, καθώς στο επίκεντρο των εχθροπραξιών βρέθηκε και άμαχος πληθυσμός.
Τα περιθώρια αντίδρασης της αρμενικής πλευράς
Ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Ν. Πασινιάν απέρριψε το ενδεχόμενο αρμενικής εμπλοκής ή σχεδιασμού κάποιας παρέμβασης, παρά το γεγονός πως δέχθηκε πιέσεις προς την αντίθετη κατεύθυνση, τόσο από την κοινή γνώμη της χώρας του όσο και από το Ορεινό Καραμπάχ/Αρτσάχ. Πιο συγκεκριμένα, ο Πασινιάν ανέφερε πως ορισμένες δυνάμεις, τόσο εσωτερικές όσο και εξωτερικές, επιθυμούν την εμπλοκή της Αρμενίας σε μία μεγάλης κλίμακας επιχείρηση στην περιοχή, ισχυρισμό τον οποίο απέρριψε. Αναφερόμενος σε εξωτερικές δυνάμεις, Ο Πασινιάν ουσιαστικά υπονοεί πως η στρατιωτική εμπλοκή της Αρμενίας θα ευνοούσε τα αζερικά συμφέροντα, καθώς θα αποτελούσε «πάτημα» για μια ενδεχόμενη επίθεση του τελευταίου στην αρμενική επικράτεια.
Είναι γεγονός πως τα περιθώρια αντίδρασης της Αρμενίας είναι πολύ στενά, εξαιτίας της αρμενικής στρατηγικής που επιδίωξε την εξισορρόπηση της αζερικής απειλής μέσω συμμαχιών με τη Ρωσία. Η στάση αυτή αποτελεί επακόλουθο του φόβου της αρμενικής κυβέρνησης πως μία ενδεχόμενη κινητοποίησή της θα είχε ως αποτέλεσμα μία νέα εισβολή του Αζερμπαϊτζάν στην κύρια επικράτειά της.
Επιπρόσθετα, ο Πασινιάν απέρριψε τους Αζερικούς ισχυρισμούς περί ύπαρξης αρμενικών στρατευμάτων στο Ορεινό Καραμπάχ/Αρτσάχ και απηύθυνε έκκληση στη Ρωσία, αλλά και στα Ηνωμένα Έθνη, για ανάληψη ουσιαστικής δράσης, προκειμένου να σταματήσει η αζερική επίθεση.
Η λήξη των εχθροπραξιών
Οι εχθροπραξίες έληξαν την Τετάρτη, 20 Σεπτεμβρίου, μετά από υποχώρηση της κυβερνήσεως του Ορεινού Καραμπάχ/Αρτσάχ και την αποδοχή των όρων του καθεστώτος Αλίγιεφ.
Η κατάπαυση του πυρός προέκυψε μετά από πρόταση των ρωσικών ειρηνευτικών δυνάμεων, ενώ στους όρους της συμπεριλαμβάνονται η διάλυση των ένοπλων δυνάμεων του Ορεινού Καραμπάχ/Αρτσάχ, καθώς και η ενσωμάτωση του τελευταίου στο Αζερμπαϊτζάν. Προβλέπεται επίσης η αποχώρηση των αρμενικών ενόπλων δυνάμεων. Στην ανακοίνωση αναφέρεται πως τα ζητήματα που αφορούν στην εφαρμογή των όρων της εκεχειρίας αλλά και στα δικαιώματα και την ασφάλεια του αρμενικού πληθυσμού της περιοχής, θα συζητηθούν σε μελλοντικές συναντήσεις. Το γεγονός πως οι συναντήσεις θα πραγματοποιηθούν χωρίς ανάμειξη κάποιας τρίτης πλευράς και οι όποιες αποφάσεις θα ληφθούν με βάση το Αζερικό Σύνταγμα, αποδεικνύει τον ρόλο του πολέμου στο άναρχο διεθνές σύστημα και τη σημασία της στρατιωτικής ισχύος στην διατήρηση της ειρήνης. Μια πρώτη συνάντηση έλαβε χώρα στην πόλη Yevlakh του κεντρικού Αζερμπαϊτζάν την Πέμπτη, 21 Σεπτεμβρίου.
Ποιες είναι οι στρατηγικές επιδιώξεις του Αλίγιεφ;
Η επίθεση αυτή του Αζερμπαϊτζάν αποτέλεσε προϊόν μίας ρητορικής που χρησιμοποιείται έντονα από τους επίσημους εκπροσώπους του Μπακού τους τελευταίους μήνες. Πιο συγκεκριμένα, το Αζερμπαϊτζάν κατηγορεί την Αρμενία για συστηματική τοποθέτηση ναρκών και βομβαρδισμό των θέσεων του στρατού του. Οι κατηγορίες αυτές, μάλιστα, προωθούνται με κάθε ευκαιρία στο πλαίσιο των Διεθνών Οργανισμών αλλά και διμερών συναντήσεων. Έχοντας ως βάση τον παραπάνω ισχυρισμό, το Υπουργείο Άμυνας της χώρας χαρακτήρισε τις επιχειρήσεις ως «αντιτρομοκρατικές δραστηριότητες», οι οποίες αποσκοπούν στον αφοπλισμό και την απόσυρση των δυνάμεων της Αρμενίας από την περιοχή.
Οι παρατηρητές της περιοχής, ωστόσο, επισημαίνουν πως στην πραγματικότητα πρόκειται για μία απόπειρα απόκτησης του πλήρους ελέγχου της περιοχής επιστρατεύοντας ως μέσο και την εθνοκάθαρση. Την παραπάνω τοποθέτηση επιβεβαιώνει η πολιορκία διάρκειας εννέα μηνών του Ορεινού Καραμπάχ που προηγήθηκε της επίθεσης της 19ης Σεπτεμβρίου, μέσω του κλεισίματος του διαδρόμου Λατσίν, ο οποίος αποτελεί ουσιαστικά τη μόνη διαδρομή εφοδιασμού του Ορεινού Καραμπάχ. Αποτέλεσμα του αποκλεισμού αυτού ήταν η στέρηση της πρόσβασης του αρμενικού πληθυσμού της περιοχής σε προμήθειες ζωτικής σημασίας. Οι κάτοικοι βασίζονταν πλέον αποκλειστικά στις προμήθειες που μετέφεραν οι ρωσικές ειρηνευτικές δυνάμεις και ο Ερυθρός Σταυρός. Η κατάσταση επιδεινώθηκε μετά την εγκατάσταση σημείου ελέγχου στον διάδρομο Λατσίν από το Αζερμπαϊτζάν, και την επακόλουθη απαγόρευση της διέλευσης κάθε είδους ανθρωπιστικής βοήθειας. Στην απαγόρευση αυτή υπήρξαν ελάχιστες μόνο εξαιρέσεις.
Έτσι, προκύπτει πως η μαζική αυτή επίθεση αποτέλεσε το πιο πρόσφατο στάδιο μίας στρατηγικής, η οποία εφαρμόζεται από το Αζερμπαϊτζάν τους τελευταίους μήνες. Αρχικά, μπλόκαρε τον διάδρομο Λατσίν, δυσχεραίνοντας τις συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων και στη συνέχεια εκκίνησε στρατιωτικές επιχειρήσεις κατά ενός εξουθενωμένου πληθυσμού. Μέσω της συγκέντρωσης δυνάμεων στην περιοχή του Στεπανακέρτ, το Μπακού προκάλεσε τον τρόμο των κατοίκων και εν συνεχεία άνοιξε τον διάδρομο, για πρώτη φορά ύστερα από εννέα μήνες, προσφέροντάς τους διέξοδο διαφυγής. Έτσι, επιτυγχάνεται το επιδιωκόμενο αποτέλεσμα, δηλαδή η εκκένωση της περιοχής από τους ιθαγενείς κατοίκους της κατόπιν άσκησης πολιτικής εκφοβισμού.
Η μεσολάβηση των Μεγάλων Δυνάμεων
Στο σημείο αυτό θα πρέπει να αναφέρουμε πως το προηγούμενο διάστημα, μέσω της διαμεσολάβησης των Μεγάλων Δυνάμεων που ασκούν τη μεγαλύτερη επιρροή στο περιφερειακό υποσύστημα του Νοτίου Καυκάσου, έλαβαν χώρα μία σειρά συνομιλιών, οι οποίες αποσκοπούσαν στη σύναψη ειρηνευτικής συμφωνίας μεταξύ των δύο πρώην Σοβιετικών κρατών. Κατά τη διάρκεια, μάλιστα, των διαπραγματεύσεων η Αρμενία προέβη σε σημαντικές διπλωματικές υποχωρήσεις, με σημαντικότερη εκείνη της αναγνώρισης του Ορεινού Καραμπάχ/Αρτσάχ ως αζερικού εδάφους. Οι διαπραγματεύσεις οδηγήθηκαν σε αδιέξοδο, καθώς ο Πασινιάν έθεσε ως προϋπόθεση την κατοχύρωση των δικαιωμάτων των Αρμενίων κατοίκων της περιοχής, κάτι που ο Αλίγιεφ απέρριψε, θεωρώντας το ως νομιμοποίηση ξένης παρουσίας στην επικράτειά του. Παράλληλα, εξαπέλυσε κατηγορίες προς τον Αρμένιο ομόλογό του σχετικά με το «ναυάγιο» των διαπραγματεύσεων. Ωστόσο, παρά το γεγονός αυτό, στο πλαίσιο των συνομιλιών, το Αζερμπαϊτζάν δεσμεύτηκε να ακολουθήσει τον δρόμο της διπλωματίας και να απέχει από τη χρήση οποιουδήποτε στρατιωτικού μέσου. Την αθέτηση της δέσμευσης αυτής επισήμανε, μεταξύ άλλων, και ο Υπουργός Εξωτερικών της Γερμανίας αλλά και ο Ύπατος Εκπρόσωπος της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Ο Ύπατος Εκπρόσωπος, της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Joseph Borell, κάλεσε το Αζερμπαϊτζάν να απέχει από τις εχθροπραξίες, αναφέροντας πως το τελευταίο «αθέτησε την υπόσχεσή του για ειρήνη». Αρκετοί αναμένουν υποβολή κυρώσεων από την ΕΕ προς το Αζερμπαϊτζάν, κάτι το οποίο δεν είναι πολύ πιθανό. Μετά τον ρωσο-ουκρανικό πόλεμο, το Αζερμπαϊτζάν έχει καταστεί σημαντικός έτερος της Ένωσης, στο πλαίσιο της απεξάρτησής της από τη Ρωσία και της αναζήτησης εναλλακτικών πηγών ενέργειας. Συνεπώς, το πιο πιθανό σενάριο είναι να περιοριστεί στην καταδίκη των εχθροπραξιών μέσω επίσημων δηλώσεων.
Επιπρόσθετα η Ρωσία, παρότι παραδοσιακά είναι σύμμαχος της Αρμενίας και έχει αναλάβει τον κρίσιμο ρόλο της περιφρούρησης της ειρήνης στην περιοχή μετά το 2020, τα τελευταία χρόνια δεν έχει καταβάλει τις προσδοκώμενες προσπάθειες για τη σταθεροποίηση της κατάστασης και την προστασία των αρμενικών συμφερόντων. Αντιθέτως, τηρεί μία πιο ουδέτερη στάση, η οποία ίσως ευνοεί το Μπακού. Συνέπεια των παραπάνω είναι η ψύχρανση μεταξύ Ρωσίας και Αρμενίας και η απομάκρυνσή τους. Έτσι, παρατηρείται στροφή της Αρμενίας προς τη Δύση, και ιδιαίτερα προς τις Ηνωμένες Πολιτείες. Χαρακτηριστική ένδειξη αποτελεί η αποστολή, από την Αρμενία, ανθρωπιστικής βοήθειας στην Ουκρανία, γεγονός το οποίο προκάλεσε τη δυσαρέσκεια της ρωσικής πλευράς. Η δυσαρέσκεια αυτή αιτιολογεί και την στάση παγερής αδιαφορίας που τήρησε η Μόσχα στο ζήτημα της αζερικής επίθεσης, αλλά και την επέμβαση με σημαντική καθυστέρηση. Η νέα αυτή προσέγγιση της Ρωσίας έχει οδηγήσει σε αντιδράσεις στο εσωτερικό της Αρμενίας, οι οποίες εκφράστηκαν μέσω συγκέντρωσης διαμαρτυρίας που πραγματοποιήθηκε λίγες ώρες μετά την έναρξη των εχθροπραξιών έξω από τη ρωσική πρεσβεία στο Ερεβάν.
Η επίθεση στο Ορεινό Καραμπάχ/Αρτσάχ προκάλεσε τις αντιδράσεις και ορισμένων δυτικών κρατών. Πιο συγκεκριμένα, οι Ηνωμένες Πολιτείες, η Γερμανία και η Γαλλία, αφού καταδίκασαν την επίθεση, κάλεσαν το Αζερμπαϊτζάν να διακόψει άμεσα τις εχθροπραξίες. Μάλιστα, η Γαλλία, η οποία διατηρεί στενές σχέσεις με την Αρμενία, παρέπεμψε το ζήτημα στο Συμβούλιο Ασφαλείας των Ηνωμένων Εθνών. Η Αλβανία, η οποία κατέχει εκ περιτροπής την προεδρία του Συμβουλίου Ασφαλείας, ανακοίνωσε ότι θα πραγματοποιηθεί συνεδρίαση τις προσεχείς μέρες.
Τέλος, δευτερεύοντες περιφερειακοί δρώντες όπως η Τουρκία και το Ιράν αναμένεται να διατηρήσουν τις παραδοσιακές τους στάσεις. Η πρώτη, δηλαδή, να υποστηρίξει το Αζερμπαϊτζάν, όντας αδερφικό της κράτος, και το δεύτερο την Αρμενία, ιδιαίτερα μετά την πρόσφατη κλιμάκωση των σχέσεων του με το Αζερμπαϊτζάν.
Από τα παραπάνω συνάγεται το συμπέρασμα πως, παρότι τα περισσότερα, κυρίως δυτικά, κράτη τάχθηκαν κατά της αζερικής επίθεσης, περιορίστηκαν στην καταδίκη της μέσω δηλώσεων και δεν προέβησαν στη λήψη ουσιαστικών μέτρων για την ανατροπή της κατάστασης. Παράλληλα, η Αρμενία φοβούμενη την περεταίρω κατάληψη των εδαφών της από τον αναθεωρητικό της γείτονα επέλεξε να μην εμπλακεί στρατιωτικά, ενώ η Ρωσία, όντας απασχολημένη στην Ουκρανία, δεν φάνηκε πρόθυμη να προβεί σε ουσιαστική δράση.
Το επόμενο στάδιο
Ο Αλίγιεφ κατόρθωσε να επιτύχει την κατάληψη του Ορεινού Καραμπάχ/Αρτσάχ, δίχως να συναντήσει κάποια ουσιαστική αντίσταση. Ωστόσο οι αζερικές επιδιώξεις δεν σταματούν εκεί. Το Αζερμπαϊτζάν προβάλει με κάθε ευκαιρία το αίτημα της κατασκευής του διαδρόμου Ζανγκεζούρ. Ο διάδρομος αυτός θα συνδέει την κύρια επικράτεια του Αζερμπαϊτζάν με το Ναχιτσεβάν, ένα αποσπασμένο έδαφος του, το οποίο περιβάλλεται από την Αρμενία και συνορεύει με την Τουρκία.
Προς το παρόν το, πλούσιο σε φυσικούς πόρους, Αζερμπαϊτζάν διαθέτει τρεις διαδρόμους μεταφοράς φυσικού αερίου. Έναν μεταξύ Ρωσίας και Μαύρης Θάλασσας, έναν μεταξύ Γεωργίας και Μαύρης Θάλασσας και έναν που το συνδέει με την Τουρκία, δια μέσου της Γεωργίας. Το Αζερμπαϊτζάν δεν κατέχει κανέναν διάδρομο που περνάει από την αρμενική επικράτεια, δεδομένων των σχέσεων των δύο κρατών. Συνεπώς, η στρατηγική σημασία του διαδρόμου είναι μεγάλη για το Μπακού, καθώς θα το συνέδεε απευθείας με την Τουρκία, παρέχοντας του πρόσβαση στη Μαύρη Θάλασσα, τη Μεσόγειο και την Ευρώπη.
Συνεπώς, η κατασκευή του διαδρόμου Ζανγκεζούρ αναμένεται να αποτελέσει το επόμενο βήμα του Αλίγιεφ. Είναι δύσκολο να προβλεφθεί ακριβώς το χρονικό σημείο που θα επιλεγεί, ωστόσο, τα αζερικά συμφέροντα επιβάλλουν να πραγματοποιηθεί πριν τη λήξη του πολέμου στην Ουκρανία. Η επιχείρηση αυτή μπορεί να πραγματοποιηθεί χωρίς ιδιαίτερες απώλειες, δεδομένης της οικονομικής και στρατιωτικής υπεροχής του Αζερμπαϊτζάν έναντι του αντιπάλου του, αλλά και της αδυναμίας της Αρμενίας να αμυνθεί και να ανατρέψει την κατάσταση. Οι επιδιώξεις του Αλίγιεφ, όμως, ευνοούνται και από τη στάση ανοχής που τηρούν οι Μεγάλες Δυνάμεις.
Από τα παραπάνω στοιχεία προκύπτει πως οι εξελίξεις στον Νότιο Καύκασο αναμένεται να παρουσιάσουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον κατά το επόμενο χρονικό διάστημα. Η στρατηγική που θα ακολουθήσει το Αζερμπαϊτζάν και ο χρόνος που θα επιλέξει να την εφαρμόσει εγείρουν ερωτηματικά. Ενδιαφέρον θα παρουσιάσει και η μελλοντική στάση των Μεγάλων Δυνάμεων. Θα επιμείνουν στην τωρινή τους στάση, ή θα επιλέξουν να παρέμβουν και να ανατρέψουν την κατάσταση; Υπάρχουν προοπτικές ειρήνευσης, ή η ικανοποίηση των αζερικών επιδιώξεων αποτελεί μονόδρομο; Μέλλει να φανεί αν το Μπακού θα καταφέρει να υλοποιήσει τους στρατηγικούς του στόχους στο άμεσο μέλλον.
Τιμολέων Ηλίας
Τριτοετής φοιτητής του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς
Δόκιμος ερευνητής του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών
Ενδεικτικές πηγές:
Aghayev , I., Barseghyan, A., & Kincha, S. (2023, Σεπτέμβριος 19). OC Media . Ανάκτηση από Azerbaijan demands complete surrender of Nagorno-Karabakh as it launches massive offensive: https://oc-media.org/authors/shota-kincha/
Aghayev, I., Barseghyan, A., & Fabbro , R. (2023, Σεπτέμβριος 20). OC Media. Ανάκτηση από Nagorno-Karabakh surrenders to Azerbaijan: https://oc-media.org/nagorno-karabakh-surrenders-to-azerbaijan/
Eurasianet . (2023, Σεπτέμβριος 20). Ανάκτηση από Azerbaijan launches massive offensive in Nagorno-Karabakh: https://eurasianet.org/azerbaijan-launches-massive-offensive-in-nagorno-karabakh
France 24 . (2023, Σεπτέμβριος 20 ). Ανάκτηση από UN schedules urgent meeting as US, France seek to halt Karabakh fighting: https://www.france24.com/en/europe/20230920-un-meeting-set-as-us-france-seek-to-halt-karabakh-fighting
Ministry of Defense of the Republic of Azerbaijan . (2023 , Σεπτέμβριος 19). Ανάκτηση από https://mod.gov.az/en/news/statement-by-azerbaijan-s-ministry-of-defense-49363.html?fbclid=IwAR3rTCa1a3T7iff6c-1SQaaJ3PLI_FAf4jM_HJWel0wjp23-08RAnXxjrWU
Nagorno Karabakh Observer [@NKobserver]. (2023, Σεπτέμβριος 20). After Nagorno Karabakh’s capitulation, we believe the Zangezur corridor project is next for Baku. [Χ]. https://x.com/NKobserver/status/1704573858626347396?s=20
Thomas van Linge (@ThomasVLinge). (2023, Σεπτέμβριος 15) Azerbaijan’s month-long strategy is reaching its final stage. [Χ], https://x.com/ThomasVLinge/status/1704098158773407837?s=20
Η Καθημερινή . (2023, Σεπτέμβριος 20). Ανάκτηση από Τι γνωρίζουμε για τη σύγκρουση στο Ναγκόρνο-Καραμπάχ: https://www.kathimerini.gr/world/562626511/ti-gnorizoyme-gia-ti-sygkroysi-sto-nagkorno-karampach/