Σημείωμα Επικαιρότητας: Η 16η Σύνοδος Κορυφής των BRICS

Προς μία νέα διεθνή τάξη;

Στις 22-24 Οκτωβρίου έλαβε χώρα η 16η σύνοδος κορυφής του διακυβερνητικού οργανισμού BRICS στο Καζάν της Ρωσίας. Στη σύνοδο, η οποία διοργανώθηκε από τη Ρωσική Ομοσπονδία, συμμετείχαν, πέραν των 9 κρατών – μελών, ηγέτες άλλων 26 περίπου χωρών, ενώ συζητήθηκε σειρά θεμάτων σχετικά με τον οργανισμό, τη διεθνή πολιτική και την παγκόσμια οικονομική διακυβέρνηση. Οι χώρες των BRICS αντιπροσωπεύουν το 45% του παγκόσμιου πληθυσμού και το 35% του παγκόσμιου ΑΕΠ. Συνεπώς, η σημασία της εν λόγω συνόδου αλλά και των BRICS εν γένει, καθώς και οι πιθανές επιπτώσεις τους στο διεθνές σύστημα αποτελούν αντικείμενο έντονης συζήτησης. 

Για τη Μόσχα η σύνοδος αποτέλεσε εν πολλοίς μία διπλωματική νίκη, καθώς θεωρεί ότι η συμμετοχή 35 κρατών σε αυτή αποτέλεσε πλήγμα στο δυτικό αφήγημα που παρουσιάζει τη Ρωσία ως ένα κράτος απομονωμένο από την διεθνή κοινότητα μετά την εισβολή της στην Ουκρανία τον Φεβρουάριο του 2022. Έτσι, προβάλλει ως επιτυχία τη συμμετοχή του γ.γ. του Ο.Η.Ε., Αντόνιο Γκουτέρες, αλλά και του Προέδρου της Τουρκίας, Έρντογαν, στη σύνοδο κορυφής. Η Τουρκία, αν και κράτος-μέλος του ΝΑΤΟ, επιθυμεί την ένταξή της στους BRICS, στο πλαίσιο μιας πολιτικής διαφοροποίησης των συνεργασιών της που έχει ως στόχο να ενισχύσει τη θέση της Άγκυρας στο διεθνές σύστημα. Ωστόσο, το αίτημα αυτό φαίνεται να μπλόκαρε η Ινδία λόγω των στενών σχέσεων που διατηρεί η Τουρκία με το Πακιστάν. Μία ακόμη ένδειξη της αυξανόμενης σημασίας των BRICS αποτέλεσε η συνάντηση του Κινέζου Προέδρου, Σι Τζινπίνγκ, με τον Ινδό Πρωθυπουργό, Ναρέντρα Μόντι, στο περιθώριο της συνόδου κορυφής, η οποία αποτέλεσε την πρώτη επίσημη συνάντησή τους εδώ και πέντε χρόνια. Οι δύο ηγέτες επέλεξαν, συνεπώς, τη σύνοδο προκειμένου να προβάλλουν την πιθανή αναθέρμανση των σχέσεών τους, οι οποίες είχαν επιδεινωθεί μετά από μία διασυνοριακή σύγκρουση το 2020 που είχε οδηγήσει στο θάνατο δεκάδων Ινδών και Κινέζων στρατιωτών.

Οι BRICS υιοθέτησαν, επίσης, ένα κοινό κείμενο, τη λεγόμενη «Διακήρυξη του Καζάν» στην οποία συνοψίζονται τα αποτελέσματα της συνόδου κορυφής. Στο εν λόγω έγγραφο τα κράτη-μέλη των BRICS αναφέρονται στην επιθυμία τους να δημιουργήσουν μία «πιο ισότιμη, δίκαιη, δημοκρατική και ισορροπημένη πολυπολική παγκόσμια τάξη», καθώς και να «βελτιώσουν την παγκόσμια διακυβέρνηση». Είναι σαφές, συνεπώς, πως τα κράτη των BRICS αμφισβητούν την πρωτοκαθεδρία των ΗΠΑ στο διεθνές σύστημα, στοχεύοντας παράλληλα στη δημιουργία ενός πολυπολικού κόσμου. Στη Διακήρυξη επισημαίνεται, ακόμη, η δημιουργία της κατηγορίας των λεγόμενων «χωρών-εταίρων», δηλαδή κρατών τα οποία θα διατηρούν κάποια μορφή συνεργασίας με τους BRICS (δεν είναι ακόμη γνωστές περαιτέρω λεπτομέρειες για το καθεστώς αυτό), χωρίς όμως να αποτελούν μέλη του οργανισμού. Παραδείγματα αποτελούν η Τουρκία, η Ινδονησία και η Λευκορωσία.  Τέλος, οι BRICS εκφράζουν την ανησυχία τους σχετικά με τις επιθέσεις του Ισραήλ στο Λίβανο, ενώ ζητούν άμεση κατάπαυση του πυρός στη Λωρίδα της Γάζας. 

Παρά τα προαναφερθέντα επιτεύγματα, η 16η σύνοδος κορυφής των BRICS δεν οδήγησε στη δημιουργία κάποιας εναλλακτικής στην πρωτοκαθεδρία του δολαρίου, όπως στόχευε η Μόσχα. Πριν από τη σύνοδο, ο Πούτιν πρότεινε τη δημιουργία ενός νέου συστήματος διεθνών συναλλαγών, παρόμοιο με το SWIFT από το οποίο έχει αποκλειστεί η Ρωσία μετά την εισβολή της στην Ουκρανία. Η δημιουργία ενός τέτοιου συστήματος θα επέτρεπε στη Μόσχα, αλλά και σε άλλα κράτη σε παρόμοια θέση, να παρακάμψουν κάποιες από τις δυτικές κυρώσεις που τους επιβάλλονται. Ωστόσο, κατά τη συνέντευξη Τύπου μετά το πέρας της συνόδου, ο Ρώσος Πρόεδρος εμφανίστηκε πιο φειδωλός, δηλώνοντας πως δε θα δημιουργηθεί κάποια εναλλακτική στο SWIFT. Αντίστοιχα, βάσει της Διακήρυξης του Καζάν, αποφασίστηκε η ενίσχυση της χρήσης των εθνικών νομισμάτων των BRICS στις μεταξύ τους συναλλαγές αντί του δολαρίου. Ωστόσο, αποτελεί απόφαση κατώτερη των φιλοδοξιών της Μόσχας, αφού η συμμετοχή στον εν λόγω μηχανισμό, γνωστό ως «Πρωτοβουλία Διασυνοριακών Συναλλαγών των BRICS», είναι «εθελοντική και μη δεσμευτική». Το μετριοπαθές αυτό αποτέλεσμα οφείλεται στη διαφωνία άλλων κρατών-μελών, τα οποία φοβούνται τις οικονομικές επιπτώσεις της αποδoλαριοποίησης. Σε πιο μακροπρόθεσμο επίπεδο η αποδολαριοποίηση των οικονομικών σχέσεων των BRICS δημιουργεί φόβους σε κράτη-μέλη, όπως η Ινδία, καθώς είναι πιθανό να κυριαρχήσει, έτσι, το renminbi, το νόμισμα της Κίνας, με την οποία η Ινδία διατηρεί ανταγωνιστικές σχέσεις. 

Η διαφωνία γύρω από το ζήτημα της αποδολαριοποίησης είναι ενδεικτική των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν οι BRICS εν γένει. Ο οργανισμός δημιουργήθηκε επίσημα το 2009 έχοντας ως αρχικά μέλη τη Βραζιλία, τη Ρωσία, την Ινδία και την Κίνα, οι οποίες ως σημαντικές τότε αναδυόμενες αγορές στόχευαν στην προώθηση ενός πολυπολικού διεθνούς συστήματος. Το 2010 προστέθηκε και η Νότια Αφρική. Παρότι ο αρχικός αυτός στόχος εξακολουθεί να ενώνει τους BRICS, διαφαίνεται πλέον ένας διαχωρισμός εντός του οργανισμού μεταξύ αυτών που προωθούν μια πιο αντιδυτική διεθνή τάξη, δηλαδή της Ρωσίας και της Κίνας, και χωρών όπως η Βραζιλία και η Ινδία, οι οποίες δεν ταυτίζονται πλήρως ούτε με το δυτικό αλλά ούτε και με τον αντιδυτικό συνασπισμό και επιθυμούν απλώς τη μεταρρύθμιση της υφιστάμενης διεθνούς τάξης. Έτσι, η Ινδία συμμετέχει ταυτόχρονα και σε δυτικές πρωτοβουλίες, όπως για παράδειγμα, στον Τετραμερή Διάλογο Ασφαλείας (γνωστός ως ‘Quad’) μαζί με την Αυστραλία, τις ΗΠΑ και την Ιαπωνία. Η διεύρυνση των BRICS το 2024, με την ένταξη της Αιγύπτου, της Αιθιοπίας, των Η.Α.Ε., και του Ιράν επιδείνωσε τις προκλήσεις αυτές, καθώς το Ιράν ενισχύει το αντιδυτικό ρεύμα εντός του οργανισμού. 

Η λειτουργία των BRICS δυσχεραίνεται, επιπλέον, από τα συγκρουόμενα εθνικά συμφέροντα κάποιων κρατών-μελών, όπως της Ινδίας και της Κίνας, οι σχέσεις των οποίων χαρακτηρίζονται από καχυποψία λόγω μίας διασυνοριακής διαμάχης, η οποία διαρκεί έξι και πλέον δεκαετίες. Η όποια ομαλοποίηση επήλθε πρόσφατα στις σινοϊνδικές σχέσεις θεωρείται μάλλον προσωρινή, αφού πέραν του ζητήματος των συνόρων, τα δύο κράτη ανταγωνίζονται, επίσης, για την ηγεσία του Παγκόσμιου Νότου. Συνεπώς, σε έναν οργανισμό ο οποίος λειτουργεί στη βάση της συναίνεσης, τέτοιες διαφωνίες καθιστούν δύσκολη τη λήψη αποφάσεων, πόσο μάλλον όταν αφορά ζητήματα υψηλής σημασίας για το διεθνές σύστημα, όπως η αποδολαριοποίηση.  

Φαίνεται, λοιπόν, πως λόγω των διαφορετικών προτεραιοτήτων των κρατών-μελών τους οι BRICS δύσκολα θα μπορέσουν να αποτελέσουν, ως ομάδα, μία απειλή για την υφιστάμενη διεθνή τάξη. Παρόλα αυτά, η σημασία του οργανισμού δεν πρέπει να υποτιμηθεί. Το γεγονός ότι οι BRICS, παρά τις μεταξύ τους διαφωνίες, όχι μόνο επιβιώνουν αλλά παράλληλα διευρύνονται, αποτελεί ισχυρή ένδειξη της δυσαρέσκειας αρκετών κρατών απέναντι στους θεσμούς της παγκόσμιας διακυβέρνησης. Πιο συγκεκριμένα, στους εν λόγω θεσμούς εξακολουθούν να κυριαρχούν δυτικά κράτη παρά την αλλαγή που έχει επέλθει στον παγκόσμιο καταμερισμό ισχύος με την ανάδυση κρατών όπως οι BRICS. Αυτό εξηγεί, ίσως, και τη συμμετοχή δεκάδων χωρών στη φετινή σύνοδο κορυφής του οργανισμού. Το κατά πόσο θα επικρατήσει η αντιδυτική οπτική της Ρωσίας και της Κίνας εντός των BRICS ενδέχεται να έχει σημαντικές συνέπειες στην πορεία του οργανισμού αλλά και στη μελλοντική μορφή του διεθνούς συστήματος.

Έλλη Κωστίκα

Τελειόφοιτη φοιτήτρια, Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών της Σχολής Οικονομικών, Επιχειρηματικών και Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Μέλος της Ομάδας Έρευνας Κεντρικής Ασίας και Ρωσίας του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών.

Ενδεικτικές Πηγές

Gabuev A. & Stuenkel, O., ‘The Battle for the BRICS’, Foreign Affairs, 24 Σεπτεμβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.foreignaffairs.com/russia/battle-brics 

‘Kazan Declaration’ (XVI BRICS Summit), 2024, Αναγνώστηκε στο: https://cdn.brics-russia2024.ru/upload/docs/Kazan_Declaration_FINAL.pdf?1729693488349783 

Lee, A., ‘China, Brics bloc not ready to reject US dollar despite Russian entreaties’, South China Morning Post, 25 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.scmp.com/economy/global-economy/article/3283877/china-brics-bloc-not-ready-reject-us-dollar-despite-russian-entreaties?module=perpetual_scroll_0&pgtype=article 

Madan, T., ‘Has India made friends with China after the Modi-Xi agreement?’, Brookings, 29 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.brookings.edu/articles/has-india-made-friends-with-china-after-the-modi-xi-agreement/ 

Mark, J. & Libby, G., ‘BRICS gathers pace as shared grievances with West fuel alliance’, Reuters, 25 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.reuters.com/world/spurred-by-shared-grievances-brics-gathers-pace-2024-10-24/

‘News conference following 16th BRICS Summit’, President of Russia, 24 Οκτωβρίου 2024.  Αναγνώστηκε στο: http://en.kremlin.ru/events/president/news/75385 

Seiwert, E., ‘Anti-Western or Non-Western? The Nuanced Geopolitics of BRICS’, The Diplomat, 25 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://thediplomat.com/2024/10/anti-western-or-non-western-the-nuanced-geopolitics-of-brics/ 

Stuenkel, O., ‘BRICS: A Shared Discontent’, Belfer Center for Science and International Affairs, 24 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.belfercenter.org/research-analysis/brics-shared-discontent   

The Economist, ‘Putin’s plan to dethrone the dollar’, 20 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.economist.com/international/2024/10/20/putins-plan-to-dethrone-the-dollar

Καθημερινή, ‘BRICS: Η Ινδία μπλόκαρε το αίτημα ένταξης της Τουρκίας λόγω Πακιστάν’, 24 Οκτωβρίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.kathimerini.gr/world/563289148/brics-i-india-mplokare-to-aitima-entaxis-tis-toyrkias-logo-pakistan/