Η πολυαναμενόμενη συνάντηση του Τούρκου Προέδρου Ρετζέπ Ταγίπ Έρντογαν με τον Έλληνα Πρωθυπουργό Κυριάκο Μητσοτάκη πραγματοποιήθηκε την Πέμπτη 7 Δεκέμβριου στην Αθήνα, με τις δύο πλευρές να συμφωνούν να βελτιώσουν τις σχέσεις τους και να εγκαινιάσουν μια νέα εποχή στενότερων δεσμών και συνεργασίας. Η συνάντηση πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο του 5ου Ανώτατου Συμβουλίου Συνεργασίας (ΑΣΣ), ενός θεσμού που εγκαινιάστηκε το 2010 κατά την επίσκεψη στην Αθήνα του Ρ.Τ. Έρντογαν, ο οποίος τότε ήταν Πρωθυπουργός της χώρας του, και αφορά την διαπραγμάτευση και διευθέτηση ζητημάτων κυρίως χαμηλής πολιτικής ανάμεσα στις δύο κυβερνήσεις, σε ανώτατο επίπεδο. Το 5ο ΑΣΣ δεν αποτελεί παρά το ποιο πρόσφατο βήμα της συνεχιζόμενης ελληνοτουρκικής προσέγγισης, η οποία έχει ξεκινήσει από τις αρχές του χρόνου. Συγκεκριμένα, ο φονικός σεισμός που έπληξε την Τουρκία τον Φεβρουάριο και η άμεση και ουσιαστική ανταπόκριση της Ελλάδας, δημιούργησε ένα κλίμα αλληλεγγύης μεταξύ των δύο χωρών και αποκάλυψε την προθυμία συνεργασίας σε περιόδους φυσικών καταστροφών, παρά τις έντονες πολιτικές διαφορές. Εκμεταλλευόμενες αυτήν την ατμόσφαιρα, οι δύο πλευρές υπέγραψαν τον Απρίλιο μορατόριουμ για την αποφυγή στρατιωτικών ασκήσεων στο Αιγαίο, το οποίο εν μέρει οδήγησε σε τεράστια μείωση της τουρκικής παραβατικής δραστηριότητας στην περιοχή. Ακολούθησε η συνάντηση Μητσοτάκη-Έρντογαν στο πλαίσιο της Συνόδου του ΝΑΤΟ στο Βίλνιους τον Ιούλιο. Στην συνέχεια, τον Οκτώβριο, συνέβη η προπαρασκευαστική για το ΑΣΣ σύσκεψη μεταξύ της Υφυπουργού Εξωτερικών Αλεξάνδρας Παπαδοπούλου με τον Τούρκο ομόλογό της Μπουράκ Άκτσαπαρ, ενώ τον ίδιο μήνα ο Έλληνας Υπουργός Μετανάστευσης και Ασύλου, Δημήτρης Καιρίδης, επισκέφτηκε τον Τούρκο Υπουργό Εσωτερικών, Αλί Γερλίκαγια, στην Άγκυρα. Τέλος, στις 13 Νοεμβρίου, τουρκική και ελληνική αντιπροσωπεία αποτελούμενες από πρεσβευτές, υψηλόβαθμους στρατιωτικούς και πολιτικούς αξιωματούχους συναντήθηκαν στην Άγκυρα, με σκοπό να συζητήσουν για την συνέχιση των Μέτρων Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης (ΜΟΕ). Σκοπός του ΑΣΣ ήταν η δημιουργία οδικού χάρτη πρωτοβουλιών για την επίλυση των διαφορών, αλλά και η λήψη αποφάσεων για την βελτίωση των διμερών σχέσεων.
Τι συμφωνήθηκε στο Ανώτατο Συμβούλιο Συνεργασίας;
Το σημαντικότερο αποτέλεσμα της συνάντησης ήταν η υπογραφή της Διακήρυξης των Αθηνών περί σχέσεων φιλίας και καλής γειτονίας, η οποία έχει ως επίκεντρο την εμπέδωση της υπάρχουσας κατάστασης που επικρατεί στο Αιγαίο και τον καθορισμό των επόμενων σταδίων της ελληνοτουρκικής προσέγγισης. Συμφωνήθηκε ότι οι μελλοντικές διαβουλεύσεις θα επικεντρώνονται σε τρεις πυλώνες:
1. Στον πολιτικό διάλογο, που θα αφορά τα κύρια προβλήματα μεταξύ των δύο χωρών, δηλαδή την χάραξη της υφαλοκρηπίδας και της ΑΟΖ. Είναι σημαντικό να τονιστεί ότι το ζήτημα των θαλασσίων ζωνών παραμένει αμιγώς νομικό και όχι πολιτικό, γεγονός που δημιουργεί ερωτήματα για το ακριβές περιεχόμενο των μελλοντικών συνομιλιών.
2. Στην ανάπτυξη της θετικής ατζέντας, που αφορά λιγότερο σημαντικά θέματα στα οποία υπάρχουν περιθώρια συνεργασίας όπως ο τουρισμός, ο αθλητισμός και η προστασία του περιβάλλοντος.
3. Στα Μέτρα Οικοδόμησης Εμπιστοσύνης, που θα αφορούν ζητήματα στρατιωτικού χαρακτήρα και θα συμβάλλουν στην «εξάλειψη αδικαιολόγητων πηγών έντασης».
Η Διακήρυξη αποτελείται από 15 σημεία. Τονίζεται η ανάγκη οι δύο χώρες να εργάζονται από κοινού, επιδιώκοντας την βελτίωση των διμερών τους σχέσεων. Υπογραμμίζεται, παράλληλα, η επιθυμία των δύο κρατών να επιλύουν τις διαφορές τους με ειρηνικά μέσα και να εντείνουν τον μεταξύ τους διάλογο με την χρήση διαύλων και μηχανισμών επικοινωνίας σε κάθε επίπεδο, αλλά και με συχνότερες συναντήσεις Ελλήνων και Τούρκων πολιτικών αξιωματούχων. Αναφέρεται, επιπλέον, ότι θα εντείνουν τις προσπάθειές τους για την ενίσχυση της οικονομικής συνεργασίας και την εμβάθυνση των δεσμών μεταξύ των δύο λαών. Τέλος, δίνεται σημασία στην αποφυγή δηλώσεων, ανάληψης πρωτοβουλιών ή ενεργειών που θα μπορούσαν να υπονομεύσουν το θετικό κλίμα. Παρόλ’ αυτά, η εν λόγω Διακήρυξη, δεν αποτελεί διεθνή συμφωνία και δεν δημιουργεί νομικές υποχρεώσεις για τα εμπλεκόμενα μέλη. Έκτος από τη Διακήρυξη, συμφωνήθηκε και η δημιουργία γραμμής άμεσης επικοινωνίας μεταξύ των αρχηγών των δύο λιμενικών σωμάτων και η επανέναρξη των διερευνητικών επαφών «όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν», σύμφωνα με τον Έλληνα Πρωθυπουργό.
Επιπροσθέτως, η ελληνική πλευρά ανακοίνωσε ότι θα προσφέρει προσωρινές θεωρήσεις εισόδου διάρκειας 10 ημερών για Τούρκους πολίτες που θέλουν να επισκεφτούν 10 ελληνικά νησιά, πιο συγκεκριμένα την Λήμνο, τη Λέσβο, την Χίο, τη Ρόδο, τη Σύμη, το Καστελόριζο, την Σάμο, τη Λέρο, την Κάλυμνο και τη Κω, με σκοπό την υποστήριξη του τουρισμού στην Ελλάδα και την διευκόλυνση των Τούρκων που θα ήθελαν να ταξιδέψουν στους προορισμούς που αναφέρθηκαν. Ο Έλληνας Υπουργός Μετανάστευσης, Δημήτρης Καιρίδης, υποστήριξε ότι το σχέδιο επετεύχθη παρά τον έντονο σκεπτικισμό από ορισμένα μέλη της ΕΕ, ειδικά στην Βόρεια και Δυτική Ευρώπη και θα πρέπει να συμπεριληφθεί στο πλαίσιο του καλού κλίματος που παρατηρείται στις διμερείς σχέσεις. Επιπλέον, πρόσθεσε ότι η Ελλάδα τάσσεται υπέρ της κατάργησης του αποκλεισμού της Τουρκίας από την ζώνη Σένγκεν και υπέρ των ευρωπαϊκών προοπτικών της γείτονας χώρας. Στον τομέα της οικονομίας, συμφωνήθηκε η αύξηση του εμπορίου μεταξύ των δύο χωρών, ενώ υπήρξε και μία πρόταση από τον Έρντογαν να προμηθεύσει την Ελλάδα με ενέργεια, είτε μέσω των κοιτασμάτων φυσικού αερίου, που ο ίδιος ισχυρίζεται ότι υπάρχουν εντός των θαλασσίων ζωνών της Τουρκίας στην Μαύρη Θάλασσα, είτε μέσω του πυρηνικού εργοστασίου που σχεδιάζεται στη Σινώπη. Μολονότι έχει γίνει η προσφορά από την τουρκική πλευρά, όσο δεν εξαλείφονται τα υφιστάμενα προβλήματα με την τουρκική επιθετικότητα, η στρατηγική ασφάλειας της Ελλάδας δεν της επιτρέπει να είναι ενεργειακά εξαρτημένη από μια χώρα με την οποία έχει ανοικτές διενέξεις.
Τι ήθελε και τι οφέλη αποκόμισε εν τέλει το κάθε κράτος από τη συνάντηση;
Η Τουρκία φαίνεται να είναι το κράτος που επιδίωξε περισσότερο την επίτευξη της εν λόγω συνάντησης. Η στάση που διατήρησε κατά την διάρκεια του 2023, με τις προπαρασκευαστικές συναντήσεις με Έλληνες αξιωματούχους και κυρίως με την μείωση της παραβατικής της δραστηριότητας και της επιθετικής της ρητορικής, καταδεικνύει ότι η τουρκική κυβέρνηση επιθυμούσε έντονα να καταλήξει σε μία συμφωνία με την ελληνική πλευρά. Παρόλα αυτά, δεν υπήρξε πλήρης απουσία προκλητικών δηλώσεων: Λίγες εβδομάδες πριν το ΑΣΣ, ο Ρ.Τ. Έρντογαν προέβη σε σκληρούς και ακραίους χαρακτηρισμούς εναντίον του Ισραήλ, αναφορικά με τον πόλεμο στην Γάζα, ενώ ο Τούρκος Ναύαρχος, Ερτζουμέντ Τατλίογλου, αναφέρθηκε στην αποστρατιωτικοποίηση ελληνικών νησιών και στο αναθεωρητικό δόγμα της «Γαλάζιας Πατρίδας» σε ομιλία του στις 17 Νοεμβρίου. Εντούτοις, το 5ο ΑΣΣ πραγματοποιήθηκε κανονικά, χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα και εντάσεις, γεγονός που μπορεί να υποδηλώνει ότι η Αθήνα και η Άγκυρα, παρά τις κρίσιμες διαφωνίες τους, έχουν ανάγκη την προσωρινή (και ίσως κίβδηλη) έλλειψη ταραχών και επεισοδίων στο Αιγαίο. Για την Ελλάδα, η κατάσταση αυτή φαίνεται να παρουσιάζει κάποια οφέλη στον τομέα της Άμυνας και του Μεταναστευτικού. Σύμφωνα με αναλύσεις στον Τύπο, η μείωση της έντασης πάνω από το Αιγαίο έχει οδηγήσει σε πτώση τις λειτουργικές δαπάνες της Ελληνικής Πολεμικής Αεροπορίας (ΕΠΑ), η οποία σήκωνε πριν από τις 6 Φεβρουαρίου 2023 το βάρος των καθημερινών αναχαιτίσεων. Ενώ οι αναχαιτήσεις τουρκικών μαχητικών κόστισαν στην ΕΠΑ γύρω στα 25 εκ. ευρώ το 2022, το 2023 η αντίστοιχη δαπάνη περιορίστηκε στο μισό εκατομμύριο ευρώ (Η Καθημερινή, 4/12/2023). Η μείωση αυτή, η οποία είναι αποτέλεσμα του μορατόριουμ του Απριλίου, έρχεται σε μία κρίσιμη περίοδο, αφού η Ελλάδα έχει προχωρήσει σε επανεξέταση των εξοπλιστικών της προγραμμάτων, θέλοντας να τα αξιολογήσει με βάση το κόστος και τη χρησιμότητά τους. Να σημειωθεί επιπλέον ο ρόλος αρνητικών οικονομικών συγκυριών. Αναλυτές τονίζουν ότι οι καταστροφικές πλημμύρες στην Θεσσαλία έχουν επιβαρύνει σε μεγάλο βαθμό τα κρατικά ταμεία και την ελληνική οικονομία. Όσον αφορά το Μεταναστευτικό, σύμφωνα με δημοσιεύματα, φαίνεται ότι έχουν μειωθεί οι ροές αισθητά σε σχέση με το 2022, ενώ υπάρχει η άποψη ότι αυτή η μείωση θα συνεχιστεί και τους επόμενους μήνες. Ωστόσο, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι οι μεταναστευτικές ροές γίνονται συχνά αντικείμενο εργαλειοποίησης από την Τουρκία για την επίτευξη πολιτικών στόχων, με χαρακτηριστικό παράδειγμα την οργανωμένη από την Τουρκία μεταναστευτική κρίση του 2020 στον Έβρο. Επομένως, το επικρατέστερο σενάριο είναι ότι οι πολιτικές εξελίξεις στην γείτονα χώρα και οι μελλοντικές αποφάσεις της ηγεσίας της θα συμβάλουν στην μεταβολή των συνθηκών που επικρατούν στις ελληνοτουρκικές σχέσεις σήμερα.
Για την Τουρκία, είναι σημαντικό να διατηρηθεί το θετικό κλίμα στα ελληνοτουρκικά, προκειμένου να κερδίσει χρόνο σε άλλους τομείς. Πιο συγκεκριμένα, η προσέγγιση με την Ελλάδα συμβάλει στην βελτίωση της διεθνούς εικόνας της τουρκικής κυβέρνησης και καθησυχάζει τους συμμάχους της στο ΝΑΤΟ, εν μέσω της ρήξης ανάμεσα στην Δύση και την Τουρκία αναφορικά με τον πόλεμο στην Γάζα. Ο Τούρκος Πρόεδρος, άλλωστε, έχει υιοθετήσει μια στάση εντελώς αντίθετη προς το Ισραήλ και αρνείται να χαρακτηρίσει την Χαμάς τρομοκρατική οργάνωση, γεγονός που προβληματίζει τους δυτικούς. Παράλληλα, ένας από τους όρους του Αμερικανικού Κογκρέσου για το πράσινο φως στα Τουρκικά F-16 ήταν η αποκλιμάκωση της έντασης με την Ελλάδα. Όσο οι συζητήσεις σχετικά με την παροχή εξοπλισμών προς την Τουρκία συνεχίζονται στην Αμερική, η έλλειψη κρίσεων στο Αιγαίο μπορεί να παρουσιαστεί ως μία έξωθεν καλή μαρτυρία υπέρ των Τούρκων. Από την άλλη, το ΝΑΤΟ συνεχώς «σπρώχνει» τις δύο πλευρές στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων, προκειμένου να διατηρηθεί η συνοχή στο νοτιοανατολικό άκρο του, ενώ μαίνεται ο πόλεμος στην Ουκρανία και στην Μέση Ανατολή. Η επιθυμία της συμμαχίας και ειδικά των ΗΠΑ να σταματήσουν οι εντάσεις στο Αιγαίο είχε φανεί και από την διπλή επίσκεψη του Αμερικανού Υπουργού Εξωτερικών Άντονι Μπλίνκεν στην Αθήνα και την Άγκυρα, τον Φεβρουάριο του 2023, κατά τον μήνα δηλαδή που ξεκίνησε η ελληνοτουρκική προσέγγιση. Με αφορμή την επίσκεψη, η αρμόδια για θέματα Ευρώπης Υφυπουργός Εξωτερικών των ΗΠΑ, Κάρεν Ντόνφριντ, είχε δηλώσει: «Η Τουρκία και η Ελλάδα είναι αμφότεροι πολύτιμοι σύμμαχοι των ΗΠΑ. Και ξέρετε ότι οι ΗΠΑ έχουν επίσης παρουσία στο Αιγαίο. Έτσι, μας ενδιαφέρει πάντα να διασφαλίσουμε ότι οι σχέσεις μεταξύ των δύο συμμάχων μας είναι όσο πιο δυνατές μπορούν να είναι. Και νομίζω ότι και οι δύο χώρες έχουν παίξει σημαντικό ρόλο στην υποστήριξη της Ουκρανίας ενάντια στη ρωσική επιθετικότητα» (Η Ναυτεμπορική, 4/2/2023). Χαρακτηριστικές ήταν και οι πιο πρόσφατες δηλώσεις του Αμερικανικού Υπουργείου Εξωτερικών στις οποίες αναφέρθηκε πως «οι ΗΠΑ χαιρέτησαν έντονα τη συνάντηση της Πέμπτης μεταξύ του Τούρκου Προέδρου Έρντογαν και του Έλληνα Πρωθυπουργού Μητσοτάκη στην Αθήνα, όπου συμφώνησαν να βελτιώσουν τους δεσμούς» και «Οι Ηνωμένες Πολιτείες υποστηρίζουν τις διμερείς συζητήσεις σε όλα τα επίπεδα ώστε η Ελλάδα και η Τουρκία να συνεργαστούν για την προώθηση της ειρήνης, της ασφάλειας και της ευημερίας στην περιοχή» (Πρακτορείο Αναντολού, 8/12/2023).
Το μέλλον των ελληνοτουρκικών σχέσεων
Παρά την θετική ατμόσφαιρα της συνάντησης, οι διαφωνίες μεταξύ των δύο χωρών παραμένουν και κανείς δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι η Τουρκία έχει υποχωρήσει από τις αναθεωρητικές ή επεκτατικές διεκδικήσεις της. Κατά την διάρκεια των εργασιών του συμβουλίου, οι δύο πλευρές «συμφώνησαν ότι διαφωνούν» στο Κυπριακό, ενώ ο Έρντογαν χαρακτήρισε την μουσουλμανική μειονότητα στην Δυτική Θράκη ως Τουρκική, δήλωση στην οποία ανταπάντησε άμεσα ο Έλληνας Πρωθυπουργός, λέγοντας ότι η θρακική μειονότητα χαρακτηρίζεται από την Συνθήκη της Λωζάννης ξεκάθαρα ως θρησκευτική και όχι εθνική. Μάλιστα, η συνάντηση των εκπροσώπων της μειονότητας με τον Τούρκο Πρόεδρο, που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα μετά το συμβούλιο, έγινε παρουσία των δύο «ψευτομουφτήδων», οι οποίοι υπονομεύουν τους επίσημους θεσμούς του ελληνικού κράτους, διεκδικώντας παράνομα τις θέσεις των μουφτήδων της Θράκης, χωρίς να έχουν διοριστεί από το υπουργείο Παιδείας και Θρησκευμάτων. Επιπλέον, αν και η επιθετική ρητορική της Τουρκίας απέναντι στην Ελλάδα έχει υποχωρήσει, δεν συμβαίνει το ίδιο και απέναντι στην Κυπριακή Δημοκρατία. Ο πρωταρχικός στόχος της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής παραμένει η ανάδειξη της χώρας σε περιφερειακή δύναμη και ηγέτη του μουσουλμανικού κόσμου, γεγονός που μπορεί να θέσει εμπόδια στην ανάπτυξη ομαλών γειτονικών σχέσεων με την Ελλάδα και στην αναγκαία αναγνώριση της Κυπριακής Δημοκρατίας από την Τουρκία. Η τουρκική ηγεσία συνεχίζει να διεκδικεί τον έλεγχο των εμπορικών οδών και των υδάτων της Ανατολικής Μεσογείου και του Αιγαίου, μέσα από αναθεωρητικές πολιτικές και δόγματα όπως αυτό της «Γαλάζιας Πατρίδας». Για να επιτευχθούν, όμως, αυτοί οι στόχοι, απαιτείται ο γεωπολιτικός περιορισμός της Ελλάδας και της Κύπρου. Από την άλλη, η Τουρκία χρειάζεται την Ευρώπη λιγότερο σε σχέση με το παρελθόν και το δείχνει με την σύσφιξη των σχέσεών της με χώρες όπως η Ρωσία και το Ιράν. Επομένως, υπό αυτές τις εξελίξεις, τίθεται το ερώτημα αν πραγματικά μπορεί να υπάρξει επίλυση των ελληνοτουρκικών διαφορών ή αν θα πρέπει να μειωθεί η αισιοδοξία που επικρατεί.
Μπαλασόπουλος Χαράλαμπος
Τριτοετής φοιτητής του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς
Δόκιμος Ερευνητής του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών
Ενδεικτικές Πηγές
Diamantidi, E, “The 2023 Turkish Earthquake : A Case Study of Disaster Diplomacy between Greece and Türkiye”, Malmö University Publications, 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://mau.diva-portal.org/smash/record.jsf?pid=diva2%3A1791572&dswid=-4432
Tom Ellis, “A new page in Greek-Turkish relations?”, e-kathimerini-com, 9 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.ekathimerini.com/opinion/1226747/a-new-page-in-greek-turkish-relations/
Angelos Berberakis, “Upbeat Turkish media reception over Erdogan visit”, Η Καθημερινή, 8 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.ekathimerini.com/news/1226691/upbeat-turkish-mediareception-over-erdogan-visit/
Βασίλης Νέδος, “Ξαναζεσταίνουν διερευνητικές”, Η Καθημερινή, 4 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.kathimerini.gr/politics/562761115/xanazestainoyn-diereynitikes/
Βασίλης Νέδος, “Ελληνοτουρκικά: Δέσμευση για ηρεμία διαρκείας”, Η Καθημερινή, 8 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.kathimerini.gr/politics/562770922/ellinotoyrkika-desmeysi-gia-iremia-diarkeias/
Βασίλης Νέδος, “Ελληνοτουρκικά: Νέο κρας τεστ με την Άγκυρα οι διερευνητικές”, Η Καθημερινή, 9 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.kathimerini.gr/politics/562773022/ellinotoyrkika-neo-kras-test-me-tin-agkyra-oi-diereynitikes/
Βασίλης Νέδος, “Εξοπλιστικά διλήμματα μετά τις φρεγάτες ”, Η Καθημερινή, 10 Οκτωβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.kathimerini.gr/politics/foreign-policy/562658287/exoplistika-dilimmata-meta-tis-fregates/
Evangelo Sipsas, “Erdogan and Mitsotakis vow to repair Türkiye-Greece relations”, CGTN, 8 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://newseu.cgtn.com/news/2023-12-08/Erdogan-and-Mitsotakis-vow-to-repair-T-rkiye-Greece-relations-1pn523b6e3K/index.html
Rabia İclal Turan, “US ‘strongly’ welcomes Erdogan, Mitsotakis meeting in Athens”, Πρακτορείο Αναντολού, 8 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.aa.com.tr/en/europe/us-strongly-welcomes-erdogan-mitsotakis-meeting-in-athens/3076589#
TRT World, “Greece hopes visa facilitation for Turkish citizens to improve ties”, 10 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.trtworld.com/turkiye/greece-hopes-visa-facilitation-for-turkish-citizens-to-improve-ties-16166590
Νίκος Μελέτης, “Τουρκία: Μανιφέστο διεκδικήσεων από τον αρχηγό του Πολεμικού Ναυτικού.”, Πρώτο Θέμα, 18 Νοεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.protothema.gr/world/article/1436834/manifesto-diekdikiseon-kata-tis-elladas-apo-ton-arhigo-tou-tourkikou-polemikou-nautikou/
ERT News, “Στην Αθήνα ο ΥΠΕΞ των ΗΠΑ Άντονι Μπλίνκεν – Τα πέντε θέματα στην ατζέντα των συνομιλιών”, 2 Φεβρουαρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.ertnews.gr/eidiseis/ellada/politiki/stin-athina-o-ypeks-ton-ipa-antoni-mplinken-ta-pente-themata-stin-atzenta-ton-synomilion/
ERT News. “Το 7ωρο ταξίδι του Ερντογάν στην Ελλάδα: Η Διακήρυξη των Αθηνών και τα μηνύματα Μητσοτάκη για ΑΟΖ, υφαλοκρηπίδα, Κυπριακό”, 7 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.ertnews.gr/eidiseis/ellada/politiki/o-apologismos-tis-episkepsis-erntogan-stin-ellada-oi-15-symfonies-oi-diafonies-kai-i-epomeni-synantisi-tin-anoiksi-stin-agkyra/
Η Ναυτεμπορική, “Στην Αθήνα ο Μπλίνκεν στις 20 και 21/2: Η ατζέντα και οι επαφές”, 16 Φεβρουαρίου 2023. Αναγνώστηκε στην ιστοσελίδα: https://www.naftemporiki.gr/politics/1439948/stin-athina-o-mplinken-stis-20-kai-21-2-i-atzenta-kai-oi-epafes/