Ειρηνευτική Συμφωνία Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν και η Αμερικανική Διαμεσολάβηση

Μετά από 4 δεκαετίες διαμάχης στο Νότιο Καύκασο, σε μια απρόσμενη συνάντηση στον Λευκό Οίκο στις 8 Αυγούστου, ο πρωθυπουργός της Αρμενίας Νικόλ Πασινιάν και ο Πρόεδρος του Αζερμπαϊτζάν Ιλχάμ Αλίγιεφ υπέγραψαν την «Συμφωνία για τη Θεμελίωση της Ειρήνης και των Διακρατικών Σχέσεων μεταξύ της Δημοκρατίας της Αρμενίας και της Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν», ενώπιον του Προέδρου των Η.Π.Α. Ντόναλντ Τραμπ, ο οποίος την αποκάλεσε ως μια «ιστορική ειρηνευτική συμφωνία».

Λίγους μήνες πριν, στις 13 Μαρτίου του 2025, κατά τη διάρκεια του 12^ου Παγκοσμίου Φόρουμ του Μπακού, με θέμα «Επανεξετάζοντας την Παγκόσμια Τάξη: Μετατρέποντας τις Προκλήσεις σε Ευκαιρίες», ο υπουργός Εξωτερικών του Αζερμπαϊτζάν Τζεϊχούν Μπαϊράμοφ είχε ανακοινώσει, προς έκπληξη ξανά της διεθνούς κοινότητας, πως η Αρμενία και το Αζερμπαϊτζάν συμφώνησαν στην οριστικοποίηση της ειρηνευτικής συμφωνίας, η οποία αποτελείται από 17 σημεία. Τα Υπουργεία Εξωτερικών των δύο χωρών, σε ξεχωριστές δηλώσεις, ανακοίνωσαν τη συμφωνία, η οποία θα έβαζε τέλος στη διαμάχη του Ορεινού Καραμπάχ/Αρτσάχ.

Οι όροι στους οποίους επέμεινε ο Μπαϊράμοφ ήταν δύο: α) η Αρμενία να προχωρήσει σε συνταγματική αναθεώρηση, ώστε να αφαιρεθούν αλυτρωτικές αξιώσεις για το Ορεινό Καραμπάχ/Αρτσάχ, και β) η διάλυση της Ομάδας του Μινσκ υπό τον Ο.Α.Σ.Ε., το διεθνές όργανο το οποίο είναι επιφορτισμένο με την αναζήτηση ειρηνευτικής λύσης στη σύγκρουση και στο οποίο συμπροεδρεύουν οι Η.Π.Α., η Ρωσία και η Γαλλία.

Το Ερεβάν, μετά την ήττα του, και ιδιαίτερα ο Πασινιάν, είχε ακολουθήσει υποχωρητική γραμμή, συμφωνώντας σε άλλα δύο αιτήματα του Μπακού. Αρχικά, στην αμοιβαία απόσυρση αξιώσεων από τους διεθνείς οργανισμούς, όπως το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης (ΔΔΧ), και δεύτερον, τη δέσμευση μη ανάπτυξης τρίτων χωρών στα σύνορα Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν, τα οποία εκτείνονται σε περίπου 1.000 χιλιόμετρα. Παρά την αποχώρηση της ρωσικής ειρηνευτικής δύναμης τον Μάιο του 2024 από το Ορεινό Καραμπάχ/Αρτσάχ, ρωσικό προσωπικό παραμένει στην Αρμενία μαζί με μια αποστολή παρατηρητών της Ευρωπαϊκής Ένωσης (Ε.Ε.), την Αποστολή της Ευρωπαϊκής Ένωσης στην Αρμενία  (E.U.M.A.), η οποία πρόσφατα πήρε παράταση παραμονής ως το 2027.

Η διακοίνωση, 7 σημείων, που υπογράφηκε στον Λευκό Οίκο, ωστόσο, δεν αναφέρεται στην παραπάνω συμφωνία. Δεν είναι ειρηνευτική συνθήκη, παρά διακοίνωση, ένα πολιτικό πλαίσιο επίλυσης διαφορών, ούτε αποτελεί το επίσημο έγγραφο διευθέτησης μετά τις διαδοχικές ήττες της Αρμενίας το 2020 και το 2023.

Η διακοίνωση της 8^ης Αυγούστου από την άλλη καλεί και προτρέπει τη σταδιακή εφαρμογή της «Συμφωνίας για τη Θεμελίωση της Ειρήνης και των Διακρατικών Σχέσεων», η οποία περιλαμβάνει: αποκήρυξη χρήσης βίας και αξιώσεων στα αμφισβητούμενα εδάφη, οριοθέτηση των συνόρων (διαδικασία που είχε ξεκινήσει το 2024) και τη διευθέτηση των διαφορών με την καθιέρωση διπλωματικών σχέσεων και μέσω επίσημων και νόμιμων διπλωματικών οδών. Αναγνωρίζουν τέλος την ανάγκη περαιτέρω δράσης για την υπογραφή μιας τελικής συμφωνίας.

Η Ομάδα του Μινσκ διαλύθηκε έναν μήνα αργότερα, τον Σεπτέμβριο του 2025. Εντούτοις, το Αζερμπαϊτζάν συνεχίζει να θέτει ως προϋπόθεση για την υπογραφή της συμφωνίας την αναθεώρηση του Συντάγματος της Αρμενίας, η οποία θα χρειαστεί τουλάχιστον έναν χρόνο ώστε να εγκριθεί με δημοψήφισμα και να επικυρωθεί μετά τις βουλευτικές εκλογές του 2026. Το πλαίσιο της συμφωνίας της Ουάσιγκτον είναι αρκετά εύθραυστο και συνεχίζει να παρουσιάζει τα ίδια δομικά προβλήματα με προηγούμενες προσπάθειες, όπως αυτής της 13^ης Μαρτίου 2025.

Ο αμοιβαίος φόβος και η έλλειψη εμπιστοσύνης, που δεν άργησαν να φανούν στο Παγκόσμιο Φόρουμ του Μπακού όπου ο Πρόεδρος Αλίγιεφ δήλωσε ότι «Δεν έχουμε καμία εμπιστοσύνη σε όσα λένε [οι Αρμένιοι]», έτσι και η συμφωνία του Τραμπ βασίζεται σε σαθρά θεμέλια: επενδυτικές υποσχέσεις, ενεργειακή συνεργασία και εγγυήσεις συνοριακής ασφάλειας. Αντιφατικές δηλώσεις και ενέργειες που παραπέμπουν σε παραβιάσεις και σκόπιμη καθυστέρηση της διαδικασίας δημιουργούν την εντύπωση ότι η ειρηνευτική συμφωνία διανύει περιόδους παρατεταμένης στασιμότητας.

Η Αρμενία έχει κάνει υποχωρήσεις και είναι συνεπής με τις δεσμεύσεις της. Η πιο σημαντική υποχώρηση είναι ο «Διάδρομος Τραμπ για τη Διεθνή Ειρήνη και Συνεργασία» (TRIPP), ο οποίος θα συνδέσει το Αζερμπαϊτζάν με τον θύλακα του Ναχιτσεβάν και θα περάσει μέσα από την επικράτεια της Αρμενίας, επιτρέποντας πέρα από το περαιτέρω άνοιγμα των συνόρων την αναγωγή του διαδρόμου και της περιοχής σε κύριο διαμετακομιστικό κέντρο και κρίσιμη υποδομή για την ολοκλήρωση του Μεσαίου Διαδρόμου (Υπερκασπιακός Διάδρομος Μεταφορών). Μέχρι στιγμής οι δύο χώρες, από τον Οκτώβριο, επιτρέπουν τη διέλευση εμπορικών οχημάτων μέσα στην επικράτειά τους, σηματοδοτώντας το πρώτο βήμα για την απελευθέρωση του εμπορίου και την ενδυνάμωση της συνεργασίας.

Η προσπάθεια του Πασινιάν να ακολουθήσει μια ρεαλιστική  προσέγγιση, δηλαδή την απόρριψη των αλυτρωτικών τάσεων των αντιπολιτευόμενων κομμάτων και της αρμενικής διασποράς, μια επιλογή ανάμεσα στην «αληθινή Αρμενία» και την «ιστορική Αρμενία», όπως έχει δηλώσει, απώλεσε τη δυναμική της. Έτσι, άφησε  την κοινωνία διχασμένη και την κυβέρνησή του αδύναμη, μπροστά σε κατηγορίες περί μειοδοσίας, ενόψει των βουλευτικών εκλογών του 2026.

Οι παραβιάσεις ανθρωπίνων δικαιωμάτων από το Αζερμπαϊτζάν (Αρμένιοι πολιτικοί κρατούμενοι και αγνοούμενοι πολέμου), μαζί με τη συστηματική αλλοίωση του ιστορικού αφηγήματος (εχθρική ρητορική περί «ιστορικών εδαφών» του δυτικού Αζερμπαϊτζάν) και της αρμενικής παρουσίας (διώξεις σε αρμενικές εκκλησίες και Αρμενίων γηγενών), για τα οποία το Μπακού έχει αποφύγει μέχρι στιγμής την διεθνή κριτική, εκμεταλλευόμενο τους φυσικούς του πόρους, φανερώνουν τη δυσκολία επίτευξης ειλικρινούς δέσμευσης στην ειρήνη.

Η διακοίνωση που υπογράφηκε στις 8 Αυγούστου αγνοεί επίσης τα παραπάνω θέματα, όπως προβλέψεις για την επιστροφή Αρμενίων και την απελευθέρωση ομήρων πολέμου από το 2020 και το 2023 ή την κυριότητα εκκλησιών, μνημείων και μοναστηριών που ανήκουν στην Αποστολική Εκκλησία της Αρμενίας.

Η τριμερής συνάντηση στην Ουάσιγκτον κατέδειξε και τα όρια της μεσολαβητικής εξωτερικής πολιτικής της Άγκυρας και του προφίλ μεσαίας δύναμης που θέλει να προβάλει. Η σύνοδος υπήρξε καθαρά προϊόν αμερικανικής προσπάθειας, μάλιστα και των δύο κυβερνήσεων, του Μπάιντεν και του Τραμπ. Η Άγκυρα ενώ καλωσόρισε τη συμφωνία, και παρά τις συζητήσεις για επαναλειτουργία του σιδηροδρόμου Γκιουμρί–Καρς και τις επιβεβαιώσεις από αμφότερες πλευρές για ομαλοποίηση των σχέσεων, το Υπουργείο Εξωτερικών της Τουρκίας συνεχίζει στην ίδια ρητορική και υποστηρίζει το «αδελφικό Αζερμπαϊτζάν». Ακόμη επιμένει ότι προϋπόθεση για την ομαλοποίηση είναι η επίλυση των διμερών διαφορών Αρμενίας-Αζερμπαϊτζάν.

Η εν λόγω στάση της Άγκυρας της κοστίζει στρατηγικά, καθώς αποτυγχάνει να αναδειχθεί ως ένας σταθερός περιφερειακός παίκτης που μπορεί να μετουσιώσει τις δυνατότητές της ως «μεσαίας δύναμης» σε βούληση για την οικοδόμηση της ειρήνης και τη συνδεσιμότητα στο Νότιο Καύκασο. Αγνοεί παράλληλα τα οφέλη που θα αποκόμιζε από την ενισχυμένη αξία της στο ευρωπαϊκό πεδίο και από μια πιο ουσιαστική διαφοροποίηση των ενεργειακών της πηγών, η οποία θα τη βοηθούσε να ισορροπήσει αποτελεσματικότερα τη Ρωσία.

Η αμερικανική πρωτοβουλία, πέρα από την Τουρκία, έχει και άλλους που βλέπουν τον ρόλο τους να υποβαθμίζεται: τη Ρωσία, η οποία βλέπει περαιτέρω εξασθένιση της επιρροής της στην περιοχή, και την Ε.Ε., από την πολιτική της οποίας προκύπτει ότι η οικονομική ισχύς από μόνη της δεν επαρκεί για την επίτευξη στρατηγικών αποτελεσμάτων.

Παρά τον εύθραυστο χαρακτήρα της συμφωνίας της 8^ης Αυγούστου, για πρώτη φορά Αλίγιεφ και Πασινιάν κατέληξαν από κοινού σε ένα πλαίσιο κατανόησης. Αν και η διακοίνωση δίνει έμφαση στη συνεργασία με την Ουάσιγκτον, η οικονομική διάσταση υπό την αιγίδα της μπορεί να στηρίξει μελλοντικά επιτεύγματα. Το παράθυρο ευκαιρίας που άνοιξε στις 13 Μαρτίου στο Παγκόσμιο Φόρουμ του Μπακού παραμένει ανοιχτό, καθώς η ομαλοποίηση προσφέρει σταθερότητα και μεγαλύτερη συνδεσιμότητα στην περιοχή. Οι δύο πλευρές οφείλουν να προχωρήσουν με συνέπεια στη διαδικασία εξομάλυνσης και να επιδιώξουν μια ειλικρινή συμφιλίωση μέσω της υπογραφής της τελικής συμφωνίας. Αν αυτή δεν εφαρμοστεί, ο κίνδυνος παράτασης της έντασης και του πολιτικού αδιεξόδου θα παραμείνει, συνεχίζοντας να επιβαρύνει το εμπόριο και τις διακρατικές σχέσεις στον Νότιο Καύκασο.

Σταύρος Βίγκλας

Τριτοετής φοιτητής του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Μέλος της Ομάδας Έρευνας Καυκάσου του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών.

 

Ενδεικτικές Πηγές

Abrahamyan, M., “A Fragile Framework for Lasting Peace Between Armenia and Azerbaijan”, ICTJ, 1 Οκτωβρίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://www.ictj.org/latest-news/fragile-framework-lasting-peace-between-armenia-and-azerbaijan

Dersimonian, A., “Too optimistic? Azerbaijan-Armenia peace deal looms at last”, Responsible Statecraft, 19 Μαρτίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://responsiblestatecraft.org/armenia-azerbaijan-2671335796/

Giragosian, R., “Armenia and Azerbaijan are trying to mend fences – what does this mean for Russia?”, The Conversation, 24 Ιουνίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://theconversation.com/armenia-and-azerbaijan-are-trying-to-mend-fences-what-does-this-mean-for-russia-261384

Gleichgewicht, D., “The complexity of the peace deal between Armenia and Azerbaijan”, New Eastern Europe, 9 Απριλίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://neweasterneurope.eu/2025/04/09/the-complexity-of-the-peace-deal-between-armenia-and-azerbaijan/

Ministry of Foreign Affairs of Armenia, “Publication of the initialed Agreement between Armenia and Azerbaijan”, 11 Αυγούστου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://www.mfa.am/en/press-releases/2025/08/11/Initialed%20Arm-Az%20Peace%20Agreement%20text/13394

NEWS.am, “Aliyev. The level of trust in Armenia is close to zero. We need documents, we need papers”, 13 Μαρτίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://news.am/eng/news/871524.html

OC Media, “Armenia denies latest Azerbaijani accusation of a ceasefire violation”, 28 Απριλίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://oc-media.org/armenia-denies-latest-azerbaijani-accusation-of-a-ceasefire-violation/

Ohanyan, A., “Can Turkey Cut the Gordian Knot in the Caucasus?”, Carnegie Endowment for International Peace, 10 Νοεμβρίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://carnegieendowment.org/research/2025/11/can-turkey-cut-the-gordian-knot-in-the-caucasus?lang=en

Ohanjanyan, M., “Armenia and Azerbaijan: peace or pause?”, Clingendael Institute Policy Brief, Σεπτέμβριος 2025. Αναγνώστηκε στο: https://www.clingendael.org/sites/default/files/2025-09/PB_Armenia_and_Azerbaijan_Peace_or_Pause.pdf

Reuters, “Armenia and Azerbaijan agree treaty terms to end almost 40 years of conflict”, 14 Μαρτίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://www.reuters.com/world/armenia-says-it-is-ready-sign-peace-agreement-with-azerbaijan-2025-03-13/

Agos, “Trump the Godfather of Armenia-Azerbaijan Agreement”, 11 Αυγούστου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://www.agos.com.tr/en/article/35427/trump-the-godfather-of-armenia-azerbaijan-agreement

Vartanyan, O., “The window for an Armenia-Azerbaijan peace deal is closing”, Carnegie Endowment for International Peace, 26 Μαρτίου 2025. Αναγνώστηκε στο: https://carnegieendowment.org/russia-eurasia/politika/2025/03/azerbaijan-armenia-peace-talks?lang=en