Συνάντηση Έρντογαν – Ζελένσκι στην Κωνσταντινούπολη: Εμβάθυνση της Στρατηγικής Συνεργασίας μεταξύ Τουρκίας και Ουκρανίας

Στις 8 Μαρτίου, ο ουκρανός Πρόεδρος Βολοντιμίρ Ζελένσκι επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη, όπου πραγματοποιήθηκε συνάντηση με τον τούρκο Πρόεδρο, Ρετζέπ Ταγίπ Έρντογαν. Η συζήτηση κατά τη διάρκεια της συνάντησης μεταξύ των δύο ηγετών κινήθηκε γύρω από ζητήματα κοινού ενδιαφέροντος, με κυριότερα τις εξελίξεις στον ουκρανορωσικό πόλεμο, την ασφάλεια των μεταφορών στη Μαύρη Θάλασσα, αλλά και την αμυντική συνεργασία μεταξύ Τουρκίας και Ουκρανίας.

Η επίσκεψη αυτή είναι ιδιαίτερα σημαντική, καθώς έλαβε χώρα σε μια κρίσιμη περίοδο για την προσπάθεια της Ουκρανίας να αμυνθεί κατά της Ρωσίας. Η τελευταία, παρά τις κατά καιρούς επιτυχίες που σημείωσε το Κίεβο στο πεδίο της μάχης, οι οποίες του εξασφάλισαν την ανακατάληψη εδαφών, κερδίζει συνεχώς έδαφος. Μάλιστα, η λήξη της παρατεταμένης αυτής σύγκρουσης δεν διαφαίνεται ακόμα στον ορίζοντα. Οι διαμεσολαβητικές πρωτοβουλίες της Τουρκίας καθ’ όλη τη διάρκεια του πολέμου, σε συνδυασμό με τη διμερή συνεργασία που έχει αναπτυχθεί σε πολλαπλούς τομείς καθοριστικής σημασίας, καθιστούν την Άγκυρα έναν πολύτιμο εταίρο για το Κίεβο. Οι τουρκικές αυτές δράσεις έχουν ενθαρρυνθεί από τις Η.Π.Α. και τα κράτη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρόλο που η Τουρκία δεν έχει διακόψει τις διπλωματικές και οικονομικές επαφές με τη Ρωσία και έχει διατηρήσει μια εν γένει ανεξάρτητη στάση, κατά την ουκρανική κρίση, διαχωρίζοντας τη θέση της από αυτή της Δύσης.    

Στην κοινή συνέντευξη Τύπου, ο Έρντογαν αρχικά έδωσε έμφαση στη στρατηγική συμμαχία μεταξύ των δύο κρατών, εκφράζοντας τη στήριξη της Τουρκίας στην εδαφική ακεραιότητα, εθνική κυριαρχία και ανεξαρτησία του ουκρανικού κράτους. Σε αυτό το πλαίσιο, εστίασε στη συμβολή της Άγκυρας στη διαδικασία των διαπραγματεύσεων με στόχο τον τερματισμό του πολέμου, με αφετηρία τις ειρηνευτικές συνομιλίες που διεξήχθησαν στην Κωνσταντινούπολη το Μάρτιο 2022. Εν συνεχεία, πρότεινε την εκ νέου διεξαγωγή μιας ειρηνευτικής συνόδου κορυφής με τη συμμετοχή αντιπροσώπων από τη Ρωσία και την Ουκρανία. Οι πιθανότητες να λάβουν χώρα άμεσες ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις μεταξύ των ηγετών των δυο εμπόλεμων μερών είναι προς το παρόν περιορισμένες. Αυτό οφείλεται στην πάγια άρνηση της Ουκρανίας να συμμετάσχει σε αυτές χωρίς να έχει λάβει η ίδια την πρωτοβουλία διεξαγωγής τους και χωρίς πρώτα να έχει εγκριθεί το σχέδιο των δέκα σημείων που είχε προτείνει το Κίεβο (το Νοέμβριο 2022) για ζητήματα, όπως είναι η απόσυρση των ρωσικών στρατευμάτων και η παροχή εγγυήσεων.

Επιπλέον, επισήμανε την Πρωτοβουλία Σιτηρών της Μαύρης Θάλασσας, η οποία υπεγράφη τον Ιούλιο 2022 μεταξύ των εμπόλεμων κρατών και της Τουρκίας, παρουσία του Γενικού Γραμματέα του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.), ως καθοριστικής σημασίας για το μετριασμό της παγκόσμιας επισιτιστικής κρίσης. Η πρωτοβουλία αυτή θεωρήθηκε από τη Δύση ως μια διπλωματική επιτυχία της Τουρκίας, παρόλο που η Ρωσία αποχώρησε τον Ιούλιο 2023, διότι κατάφερε να πείσει τα μέρη να καθίσουν στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων για ένα ζήτημα με άμεσες ανθρωπιστικές προεκτάσεις. Η εν λόγω συμφωνία χρησιμοποιήθηκε από την Τουρκία ως βάση για την ανάληψη επιπρόσθετων διαμεσολαβητικών πρωτοβουλιών.

Βάσει των παραπάνω, γίνεται εμφανής η προθυμία της Άγκυρας για την περαιτέρω συμμετοχή της στη διεξαγωγή διαπραγματεύσεων κατά τη διάρκεια του πολέμου, εκμεταλλευόμενη τόσο τις συνεργατικές διμερείς σχέσεις που έχει αναπτύξει με τη Μόσχα και το Κίεβο στο διπλωματικό, οικονομικό και αμυντικό τομέα, όπως θα αναλυθεί παρακάτω, αλλά και τις διεθνείς συγκυρίες. Συγκεκριμένα, οι σχέσεις μεταξύ Ρωσίας και Τουρκίας, αν και έχουν σημειώσει διακυμάνσεις, είναι συνεργατικές σε κρίσιμα ζητήματα όπως είναι η διασφάλιση και επίβλεψη της ειρήνης στο Ναγκόρνο Καραμπάχ και η στήριξη των Παλαιστινίων στη λωρίδα της Γάζας, αλλά και στον εμπορικό και ενεργειακό τομέα με την Άγκυρα να επωφελείται από τις χαμηλότερες τιμές του ρωσικού πετρελαίου κατά τη διάρκεια του πολέμου. Επίσης, όσον αφορά στην ουκρανική κρίση, η Τουρκία έχει υιοθετήσει μια αμφίρροπη στάση, χωρίς να συμμετέχει στις δυτικές κυρώσεις, παρόλο που αποτελεί μέλος του ΝΑΤΟ, παρουσιάζοντας ταυτόχρονα έντονη δραστηριότητα στις διαμεσολαβητικές της πρωτοβουλίες. Οι τελευταίες έδωσαν τη δυνατότητα στην Άγκυρα να προβάλλει ζητήματα άμεσου ενδιαφέροντος για τα εθνικά της συμφέροντα. Ενδεικτικά, έπειτα από τις ειρηνευτικές συνομιλίες μεταξύ των υπουργών Εξωτερικών Ρωσίας και Ουκρανίας στα περιθώρια του 2^ου Διπλωματικού Φόρουμ της Αττάλειας το Μάρτιο 2022, ο Έρντογαν σε τηλεφωνική επικοινωνία με τον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Τζο Μπάιντεν, έθεσε το ζήτημα της συμμετοχής της Τουρκίας στο πρόγραμμα ανάπτυξης μαχητικών αεροσκαφών F-35. Η ανάμιξη της Άγκυρας στις συνομιλίες για τη λήξη των εχθροπραξιών στην Ουκρανία συμβάλλει στην ενίσχυση της διαπραγματευτικής της ισχύος και στην αναβάθμιση της θέσης της στη διεθνή κοινότητα. Άξια μνείας είναι η συμβολή της Δύσης στην επίλυση της ουκρανικής κρίσης, η οποία έχει περιοριστεί κυρίως στην παροχή αμυντικού εξοπλισμού, ανθρωπιστικής αρωγής και διπλωματικής στήριξης στην Ουκρανία, την επιβολή οικονομικών κυρώσεων στη Ρωσία και την εν γένει αποδοκιμασία της ρωσικής επιθετικότητας σε επίπεδο κυβερνήσεων, αλλά και διεθνών οργανισμών.

Επιπρόσθετα, η έκρυθμη κατάσταση που επικρατεί ήδη από τον Οκτώβριο 2023 στη λωρίδα της Γάζας, έχει ανοίξει ένα νέο εμπόλεμο μέτωπο στο οποίο η Δύση οφείλει να επιστήσει την προσοχή της. Ως αποτέλεσμα, οι άμεσες απαιτήσεις του πολέμου στη Μέση Ανατολή και ιδιαίτερα η αποστολή εξοπλιστικής και ανθρωπιστικής βοήθειας στο Ισραήλ από τις Η.Π.Α. και τα ευρωπαϊκά κράτη έχουν προκαλέσει ανησυχία στον ουκρανό Πρόεδρο για τυχόν μείωση της δυτικής στρατιωτικής υποστήριξης στο μέτωπο της ανατολικής Ευρώπης. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα παράθυρο ευκαιρίας για την τουρκική διπλωματία, η οποία δύναται να έχει σημαντικό λόγο στην επανέναρξη των ειρηνευτικών συνομιλιών μεταξύ Μόσχας και Κιέβου.

Στον οικονομικό τομέα, ο Έρντογαν, κατά τη συνέντευξη Τύπου, τόνισε τη σημασία των διμερών σχέσεων Τουρκίας και Ουκρανίας, ακόμα και κατά τη διάρκεια του πολέμου, ενώ εξέφρασε τη στήριξή του για την ένταξη της τελευταίας σε Ευρω-Ατλαντικούς Οργανισμούς. Στη συνέχεια, ανακοίνωσε το στόχο που έθεσαν οι δύο ηγέτες για να φτάσουν οι διμερείς εμπορικές συναλλαγές στο επίπεδο των $10 δισ.. Βασικός παράγοντας που δύναται να συμβάλει στην επίτευξη του στόχου αυτού, είναι η Συμφωνία Ελεύθερου Εμπορίου που υπεγράφη μεταξύ των κυβερνήσεων της Τουρκίας και της Ουκρανίας το Φεβρουάριο του 2022 και αναμένεται να τεθεί σε ισχύ το προσεχές διάστημα. Στο ίδιο πλαίσιο, αποφασίστηκε η διευκόλυνση του διμερούς εμπορίου και η άρση των φραγμών για τις επιχειρηματικές δραστηριότητες. Ωστόσο, ίσως ο σημαντικότερος τομέας εμπορικών συναλλαγών, ο οποίος από την έναρξη του πολέμου έχει γνωρίσει σημαντική άνθιση, είναι το εμπόριο στρατιωτικού εξοπλισμού από την Τουρκία στην Ουκρανία. Για παράδειγμα, η προμήθεια μη επανδρωμένων αεροσκαφών (drones) Bayraktar TB2 έχει αποδειχτεί καθοριστικής σημασίας για την πολεμική προσπάθεια της Ουκρανίας. Ως εκ τούτου, η επίσκεψη του Ζελένσκι στην Κωνσταντινούπολη, σε μια κρίσιμη περίοδο του πολέμου, αντικατοπτρίζει σε μεγάλο βαθμό την επιθυμία εμβάθυνσης της διμερούς αμυντικής συνεργασίας και τη λήψη της αναγκαίας εξοπλιστικής στήριξης από την Τουρκία. Αυτό αποδεικνύεται από την απευθείας επίσκεψη του Ουκρανού Προέδρου, μετά την προσγείωσή του στο αεροδρόμιο της Κωνσταντινούπολης, σε ναυπηγείο στα Τούζλα για να επιβλέψει την κατασκευή δύο κορβετών που προορίζονται για το ουκρανικό πολεμικό ναυτικό, μολονότι η τελική παράδοσή τους αναμένεται να συναντήσει εμπόδια. Μάλιστα, οι συνομιλίες περί αμυντικής συνεργασίας κυριάρχησαν στην ατζέντα της συνάντησης μεταξύ των δυο ηγετών, όπου κατέληξαν σε συμφωνίες κοινών αμυντικών έργων τόσο σε κυβερνητικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο επιχειρήσεων.

Τέλος, ιδιαίτερη μνεία έγινε στο ζήτημα των Τατάρων της Κριμαίας. Πρόκειται για μια τουρκόφωνη πληθυσμιακή ομάδα, η οποία κατοικεί στην περιοχή της Κριμαίας ήδη από το 13^ο αιώνα και στις μέρες μας ο πληθυσμός της ανέρχεται στις 250 χιλιάδες άτομα. Αποτελεί ένα θέμα κοινού ενδιαφέροντος τόσο για την Τουρκία, η οποία θεωρεί τους Τατάρους συγγενική ομάδα η οποία διατηρεί ιστορικούς δεσμούς με το τουρκικό έθνος, όσο και για την Ουκρανία, εφόσον μέχρι την παράνομη προσάρτησή της από τη Ρωσία το 2014, η Κριμαία τελούσε υπό τον έλεγχό της. Κατά τη διάρκεια της διμερούς συζήτησης, ο Ζελένσκι παρέδωσε στον Έρντογαν μια λίστα με ονόματα ουκρανών πολιτών, συμπεριλαμβανομένων Τατάρων, οι οποίοι κρατούνται σε ρωσικές φυλακές, αποσκοπώντας στη μεσολάβηση της Άγκυρας για την απελευθέρωσή τους. Στο παρελθόν η Τουρκία έχει συμβάλει επιτυχώς στην ανταλλαγή αιχμαλώτων μεταξύ Ουκρανίας και Ρωσίας, συγκεκριμένα το Σεπτέμβριο 2022 με τη συνδρομή και της Σαουδικής Αραβίας, γεγονός που την καθιστά αξιόπιστο εταίρο για το συγκεκριμένο ζήτημα.

Συνοψίζοντας, η διμερής συνάντηση μεταξύ του      τούρκου Προέδρου και του ουκρανού ομολόγου του εξυπηρετεί συμφέροντα αμφοτέρων πλευρών. Από τη μια, η Άγκυρα αποσκοπεί στην ανάληψη επιπρόσθετων διαμεσολαβητικών πρωτοβουλιών στον ουκρανορωσικό πόλεμο, οι οποίες, όπως έχει δείξει η μέχρι τώρα εμπειρία, βελτιώνουν τη διεθνή εικόνα της, αυξάνουν την επιρροή της και της δίνουν την ευκαιρία να προωθήσει τα εθνικά της συμφέροντα στη Δύση και ιδιαίτερα στις Ηνωμένες Πολιτείες, επιτυγχάνοντας και το μακροχρόνιο στόχο της άσκησης μιας πολυδιάστατης και ανεξάρτητης εξωτερικής πολιτικής. Από την άλλη, το Κίεβο αντιμετωπίζει μια κρίσιμη για τις πολεμικές επιχειρήσεις περίοδο, στην οποία η Δύση βρίσκεται ανάμεσα σε δύο εμπόλεμα μέτωπα, με την κρίση στη Μέση Ανατολή να κατακλύζει την παγκόσμια ατζέντα. Η Ουκρανία έχει προβεί σε μια κρίσιμη αναζήτηση συμμάχων και διαμεσολαβητών, γεγονός που αποδεικνύεται και από την πρόσφατη κινεζική αποστολή στο Κίεβο, στην οποία η αμυντική, όπως και η διπλωματική και οικονομική συνεργασία με την Τουρκία, αποτελούν αναγκαιότητα. Ωστόσο, να επισημανθεί ότι το όριο της ουκρανοτουρκικής συνεννόησης μπορεί να φτάσει μόνο μέχρι το σημείο που ξεκινά το όριο της αντίστοιχης ρωσοτουρκικής. 

Βέρα Μπουράνη

Απόφοιτη φοιτήτρια του Τμήματος Διεθνών και Ευρωπαϊκών Σπουδών, της Σχολής Οικονομικών, Επιχειρηματικών και Διεθνών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πειραιώς.

Μέλος της Ομάδας Έρευνας Τουρκίας του Εργαστηρίου Τουρκικών και Ευρασιατικών Μελετών.

Ενδεικτικές Πηγές

Προεδρία της Τουρκικής Δημοκρατίας, ‘We are ready to host a peace summit in which Russia will also participate’, 8 Μαρτίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.tccb.gov.tr/en/news/542/151547/-we-are-ready-to-host-a-peace-summit-in-which-russia-will-also-participate–

Can Sezer και Yuliia Dysa, ‘Erdogan offers to host Ukraine-Russia peace summit after meeting Zelenskiy’, Reuters, 8 Μαρτίου 2024. Αναγνώστηκε στο:  https://www.reuters.com/world/middle-east/turkey-stress-ukraine-support-during-zelenskiy-visit-turkish-source-says-2024-03-08/?fbclid=IwAR2xqTg0Ghf11pjkDJJjivptxXl2Bf6wK9GeDSboKbo2c6OYVt-i0U5BrGI

Frankfurter Allgemeine Zeitung, ‘Erdogan empfängt ukrainischen Präsidenten Selenskyj’, 9 Μαρτίου 2024, σελ. 5

Kyiv Post, ‘Zelensky Hands Over List of Crimean Tatars Held in Russian Prisons to Erdogan’, 10 Μαρτίου 2024. Αναγνώστηκε στο:  https://www.kyivpost.com/post/29284?fbclid=IwAR23VeJMcuUY8-5yPGhG-m_7GvjO3d3Ca4aXkwL9HTqqM3c9NMWSE1vr6X8

Nicolas Bourcier, ‘After Istanbul visit, Zelensky is counting on Turkey’s support’, Le Monde, 9 Μαρτίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://www.lemonde.fr/en/international/article/2024/03/09/after-istanbul-visit-zelensky-is-counting-on-turkey-s-support_6600481_4.html

Reuters, ‘Exclusive: Turkey saves $2 billion on Russian oil as imports soar despite sanctions’, 18 Δεκεμβρίου 2023. Αναγνώστηκε στο:  https://www.reuters.com/business/energy/turkey-saves-2-bln-russian-oil-imports-soar-despite-sanctions-2023-12-18/

The Guardian, ‘Zelenskiy fears Middle East conflict could hit military aid to Ukraine’, 11 Οκτωβρίου 2023. Αναγνώστηκε στο:  https://www.theguardian.com/world/2023/oct/11/volodomyr-zelenskiy-fears-hamas-israel-conflict-hit-military-aid-ukraine

The Kyiv Independent, ‘Top Chinese envoy visits Kyiv, meets Ukrainian officials’, 8 Μαρτίου 2024. Αναγνώστηκε στο: https://kyivindependent.com/top-chinese-envoy-visits-ukraine/?fbclid=IwAR24qa2U3_WT-KSWafrKoQYY47KwEf9BxgMhb0kgndSLd17C9tv-lJ-Ql-E